Na przestrzeni ostatnich siedmiu lat w rosyjskim systemie edukacji nastąpiła gigantyczna zmiana. Poprzez szereg reform Rosja dąży do ulepszenia systemu oświaty, tak by spełniała ona światowe standardy, kształciła przyszłe pokolenia specjalistów zdolnych do pracy z najnowszymi technologiami. Reformy wpisują się doskonale w koncepcję przestawienia Rosji na tory rozwoju za pomocą nowoczesnych technologii. Obecnie wszystkie rosyjskie szkoły mają dostęp do internetu, telefonu, prądu (!), a ilość uczniów przypadających na jeden komputer wzrosła wręcz niewiarygodnie. Oczywiście zmiany te nie tyczą się jedynie technologii, dotyczą również zmiany systemu motywowania nauczycieli poprzez premie pieniężne, poprawę sytuacji socjalnej uczniów, warunków nauczania, czy zakupu szkolnych autobusów dla regionów, gdzie odległości pomiędzy szkołą a domem ucznia są znaczne.
Kluczem otwierającym wielką informatyzację systemu oświaty był Federalny Celowy Program „Rozwój ujednoliconego informatycznego środowiska dla oświaty w latach 2001 – 2005”
(Развитие единой образовательной информационной среды 2001-2005 годы). Mimo iż program ten nie zakończył się sukcesem, przyczynił się do dalszego finansowania i rozwoju koncepcji informatyzacji oświaty.
5 Września 2005 roku Prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin podczas spotkania
z członkami rządu ogłosił start programu „Oświata” (Образование). Jest to projekt mający na celu w znaczący sposób podnieść poziom edukacji w Rosji zakłada on działania na rzecz : poprawy jakości pracy nauczycieli poprzez szkolenia oraz motywację pieniężną za osiągnięcia, wprowadzenie innowacyjności do szkół, stypendiów dla utalentowanej młodzieży, eliminację nielegalnego oprogramowania, podłączenie szkół do internetu, stworzenie nowych państwowych uniwersytetów.
Podłączenie wszystkich rosyjskich szkół do internetu to najbardziej transparentny program oświatowy realizowany przez rosyjskie władze. Jego trudność nie zamyka się jedynie w ilości szkół, które należy podłączyć (ponad 53 tys) i czasie przewidywanym na realizację (2 lata). Nie należy zapominać, że samo podłączenie szkół do internetu przynosi niewielkie korzyści, gdy nie wiadomo, w jaki sposób korzystać z dobrodziejstw oferowanych przez komputery oraz internet. Jak stwierdza I. Furmin i K, Wasilew
Rodzime i międzynarodowe doświadczenia pokazują, że głębokie wdrożenie informatycznych technologii w system szkolnej oświaty (informatyzacja) powinien zawierać cztery zasadnicze komponenty:
Kluczem otwierającym wielką informatyzację systemu oświaty był Federalny Celowy Program „Rozwój ujednoliconego informatycznego środowiska dla oświaty w latach 2001 – 2005”
(Развитие единой образовательной информационной среды 2001-2005 годы). Mimo iż program ten nie zakończył się sukcesem, przyczynił się do dalszego finansowania i rozwoju koncepcji informatyzacji oświaty.
5 Września 2005 roku Prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin podczas spotkania
z członkami rządu ogłosił start programu „Oświata” (Образование). Jest to projekt mający na celu w znaczący sposób podnieść poziom edukacji w Rosji zakłada on działania na rzecz : poprawy jakości pracy nauczycieli poprzez szkolenia oraz motywację pieniężną za osiągnięcia, wprowadzenie innowacyjności do szkół, stypendiów dla utalentowanej młodzieży, eliminację nielegalnego oprogramowania, podłączenie szkół do internetu, stworzenie nowych państwowych uniwersytetów.
Podłączenie wszystkich rosyjskich szkół do internetu to najbardziej transparentny program oświatowy realizowany przez rosyjskie władze. Jego trudność nie zamyka się jedynie w ilości szkół, które należy podłączyć (ponad 53 tys) i czasie przewidywanym na realizację (2 lata). Nie należy zapominać, że samo podłączenie szkół do internetu przynosi niewielkie korzyści, gdy nie wiadomo, w jaki sposób korzystać z dobrodziejstw oferowanych przez komputery oraz internet. Jak stwierdza I. Furmin i K, Wasilew
Rodzime i międzynarodowe doświadczenia pokazują, że głębokie wdrożenie informatycznych technologii w system szkolnej oświaty (informatyzacja) powinien zawierać cztery zasadnicze komponenty:
- Stworzenie technicznej infrastruktury (komputery)
- Stworzenie nowych materiałów szkoleniowych i technik wykorzystania ich
- 3) Przygotowanie i wsparcie dla nauczycieli wykorzystujących nowe technologie w procesie nauczania
- Wdrożenie praktycznego nauczania nowych technologii
Przy tym należy podkreślić, że światowe doświadczanie wskazuje, że brak jednego z wyżej wymienionych elementów powoduje znaczne pogorszenie uzyskiwanych rezultatów.
Zanim opiszę proces podłączania do globalnej sieci rosyjskich szkół, proponuję stworzenie szkicu, który przybliżyłby stopień komputeryzacji rosyjskich szkół.Jeszcze na początku XXI wieku sytuacja przedstawiała się fatalnie. Według uśrednionych danych Ministerstwa Oświaty Federacji Rosyjskiej w 2000 roku ilość uczniów przypadających na jeden komputer wynosiła około 270. Należy pamiętać, że jest to wynik uśredniony, gdyż niektóre źródła podają liczbę 500 uczniów. Dla przykładu w Polsce współczynnik ten wynosił 26, mimo iż w Polsce przepisy nie określają ilości uczniów przypadających na jeden komputer, określają, że w każdej szkole musi istnieć sala komputerowa.W 2005 roku sytuacja pod względem ilości komputerów wyglądała już dużo lepiej. Ilość uczniów przypadających na jeden komputer spadła wahając się pomiędzy 53 a 110 uczniami. Różnica wydaje się być drastyczna, jednakże w liczbie optymistycznej (53) uwzględniono wszystkie komputery, które można było znaleźć w systemie oświaty. Jak zaznaczają specjaliści, tylko 70% sprzętu nadawało się do wykorzystania podczas zajęć. W dodatku, jest to wynik uśredniony, gdyż z jednej strony w regionach miejskich na jeden komputer przypadało 19 – 30 uczniów, a z drugiej strony istniały regiony wiejskie, gdzie jeden komputer przypadał na kilka szkół.
Jak już wcześniej wspomniałem, współczynnik ilości komputerów w miastach wygląda znacznie lepiej niż średnia krajowa. W Moskwie według danych za 2005 rok na jeden komputer przypadało 19 uczniów, a 90% moskiewskich szkół mała dostęp do internetu. Dla porównania ów współczynnik w Polsce w roku 2004 wynosił 21 uczniów (w tym samym roku w całej Rosji współczynnik ten wahał się pomiędzy 113 a 145) z czego w szkołach mi
ejskich na komputer przypadało 18 uczniów a szkołach wiejskich 24. Jeżeli do tego dodamy, że w Polsce odsetek szkolnych komputerów posiadających dostęp do internetu w roku 2003 (na dwa lata przed badaniem w Rosji) wynosił 82,7 to uzyskamy obraz pewnej dysproporcyj dzielącej Rosję i Polskę, nie mówiąc już o innych krajach Zachodu. Należy pamiętać, że Polska w raportach Unii Europejskiej jest wymieniana jako kraj o jednym z najniższych współczynników informatyzacji szkolnictwa. Nie należy jednak nie doceniać wysiłków Rosji, w ciągu 5 lat dokonała ona znacznego skoku technologicznego i ilościowego w szkołach. Nie mogła ona liczyć na pomoc UE, tak jak robiła to Polska. Poza tym proces zwrotu ku nowoczesnym technologijam w Polsce mógł się odbyć dużo szybciej niż w Rosji, dzięki stabilnej sytuacji ekonomicznej i politycznej po 1989 roku, choć z drugiej strony należy zauważyć, że Polska nie jest światowym eksporterem surowców energetycznych.W 2005 roku, tuż po starcie programu Oświata ilość komputerów ponownie wzrosła. Oprócz standardowych zakupów komputerów dla szkół ich liczba zwiększyła się dzięki programowi, który zakładał podniesienie stopnia wykorzystania IKT w oświacie oraz podłączenie szkół do internetu. Według rosyjskich danych ilość uczniów na jeden komputer w 2007 wyniosła 30 - 40, a w roku 2008 mała zmaleć do 20 uczniów. W 2007 roku zakończył się proces podłączania szkół do internetu, dzięki czemu wszystkie szkoły uzyskały dostęp do globalnej sieci. W tym samym czasie w Polsce na jeden komputer przypadało 11 uczniów,
a ponad 90 procent szkół miało dostęp do internetu. W niedalekiej przyszłości wysoce prawdopodobnym jest, że również w Polsce 100% szkół będzie miało dostęp do internetu, zresztą nie tylko szkół ale i Polaków. Wszystko dzięki projektowi,10 który ma zapewnić bezpłatny dostęp do internetu szerokopasmowego na terenie całej Polski. Powstały również plany fundowania przez państwo laptopów gimnazjalistom na czas nauki. Również w Rosji się planuje dalszy rozwój szkolnego zaplecza komputerowego. Świadczy o tym między innymi wypowiedź gubernatora Obwodu Tomskiego, Wladimira Jakuszewa (Владимир Якушев) wygłoszona podczas posiedzenia Prezydium Rady Sowietów. Zapowiedział on, że do roku 2010 ilość szkolnych komputerów osiągnie milion sztuk.
Przypomnijmy, że ilość komputerów w rosyjskich szkołach na rok 2007 wyniosła 675 tysięcy, a liczba ta rośnie co roku w tempie od 15 do 25%.
Chociaż wiemy już, do ilu komputerów został podłączony internet. Automatycznie rodzi się pytanie - czy wszystkie 675 tys komputerów, jest na tyle nowoczesna, by podłączyć je do internetu. Czy ich możliwości sprzętowe pozawalają na pracę w sieciach LAN? Samo podłączenie komputera do globalnej sieci, nie powoduje drastycznego wzrostu możliwości jego wykorzystania, szczególnie w procesie oświatowym. Komputer musi być w stanie „udźwignąć” swoje zabezpieczenie – firewalla oraz antywirusa, system filtrujący wyświetlane strony, tak by chronić uczniów przed niepożądanymi materiałami. Do tego musi być w stanie odtwarzać materiały multimedialne, wysyłać/odbierać duże pliki z internetu oraz sprawnie obsługiwać programy wykorzystywanie w szkolnym procesie edukacyjnym. Dlatego też Ministerstwo Oświaty i Nauki przygotowało specyfikację stanowiska komputerowego podłączonego do sieci internetowej. Wśród najważniejszych parametrów technicznych można wymienić:
- Płytę główną zgodną ze standardem ATX o żywotności nie mniej niż 50 000 godzin
- Procesor o częstotliwości nie mniejszej niż 2 GHz, o pamięci podręcznej (cache) L2 pomiędzy 512 a 1024 kb, pracujący na magistrali danych (szynie) o minimalnej częstotliwości nie mniejszej niż 800 kHz.
- RAM nie mniejszy niż 256 Mb
- Dysk twardy o pojemności co najmniej 40 Gb, o prędkości obrotowej 7200 RPM działający na złączu SATA
Komputer ponadto powinien posiadać możliwość odtwarzania / nagrywania DVD, posiadać kartę dźwiękową, kartę graficzną o pamięci minimum 128 Mb zdolną generować obraz o rozdzielczości 1280х1024, kartę sieciową. Bardziej szczegółowa specyfikacja znajduje się na stronie MOiN Federacji Rosyjskiej.
Praktycznie niemożliwym jest ustalenie, jaki procent z 675 tysięcy komputerów ulokowanych w szkołach posiada wyżej podane parametry bądź wyższe. Ministerstwo edukacji nie podaje takich danych, wypowiedzi polityków na ten temat są bardzo mgliste. Szczegółowe dane udało uzyskać się tylko od kilku podmiotów, jednakże to zbyt mała ilość danych, by można było powiedzieć, że to średnia rosyjska.
Gdy w 2007 roku 95% szkół zostało podłączonych do internetu, minister Leonid Rejman ogłosił sukces. Jednocześnie zaznaczył, że w połowie szkół sprzęt komputerowy jest przestarzały. Bardziej ścisłe dane pochodzą od różnych podmiotów Federacji Rosyjskiej. Z danych za 2006 rok można określić, że w republice Ałtaj 18% (220) komputerów to komputery przestarzałe, - są to jednostki starsze niż 5 lat. W kazaniu jest około 7000 komputerów (1 na 17 uczniów) z czego 2035 jest przestarzałych.
Szkic sytuacji pozwala na przyjrzenie się procesowi podłączania szkół do globalnej sieci. Dyspozycja N 176/85 rozpoczynająca program podłączania szkół do internetu została wydana dnia 30 czerwca 2006 roku. Jej oficjalny tytuł brzmi: „O organizacji podłączenia do sieci internet jednostek oświatowych, niemających takowego dostępu”. Przetarg na podłączenie szkół wygrała firma „РТКомм”. Firma ta stanęła przed prawdziwym wyzwaniem, w ciągu dwóch lat należało podłączyć do internetu 52 490 tys. szkół (choć tu Rosjanie nie są precyzyjni, np: Ministerstwo Sieci i Masowych Komunikacji podaje liczbę 52 752, a w załączniku nr 3 i 4 do kontraktu ilość szkół to 52 663 tys) z czego ponad 60% to szkoły wiejskie często znajdujące się w trudno dostępnych miejscach. Do tego należało zmierzyć się z problemem nieprzystosowania klas komputerowych (50% szkół) lub kompletnym brakiem komputerów (12% szkół). Dzięki programowi podłączenia do internetu nastąpił dynamiczny wzrost ilości nowych komputerów w szkołach z 15% do 25%. Program spowodował, że wszystkie szkoły mają dostęp od linii telefonicznych, takiego dostępu przed rozpoczęciem wdrażania programu nie posiadało 12 tys szkół (!) znaczna część z tych 12 tysięcy również nie posiadała dostępu do energii elektrycznej. Niestety brak ścisłych danych w tym zakresie. Oto fragmęt wypowiedzi Dmitrija Miedwiediewa, podsumowująca program podłączenia szkół.
Trudności były kolosalne - 60% ze wszystkich szkół w Rosji - to szkoły wiejskie. Oczywiście w wielu z nich nie było telefonu, zdarzały się również braki prądu. Wszystkie te problemy przyszło nam rozwiązywać. Na przykład w Tatarstanie połowa szkół (ponad 800) w momencie rozpoczęcia prac nad projektem nie miało telefonu.
Tak czy inaczej, plan został wytyczony, a kontrakt podpisany, należało zatem przygotować plan działania. W tym celu przygotowano szczegółową listę szkół do podłączenia, w 83 jednostkach administracyjnych Rosji. Całość szczegółowo opisują Załączniki nr 3 i 4 do Państwowego kontraktu na świadczenie usług dla państwowych potrzeb Nr 369 z 13 września 2006 roku.
Poniżej zostały zaprezentowane wykresy planowanych podłączeń na podstawie wyżej wymienionych załączników.
Jak widać na powyższych wykresach, ostatni kwartał 2006 roku cechował duży spokój oraz spokojny wzrost podłączeń. Tendencja ta odwróciła się diametralnie w roku 2007.
Jak już wspomniałem, w ilości szkół mających uzyskać dostęp do internetu panuje chaos, może nie jest on wszechogarniający, lecz dla usprawnienie analizy chciałbym się posłużyć statystyką przygotowaną przez firmę „РТКомм.РУ”. Za wyborem tej statystyki przemawia fakt, iż wykonała ją firma realizująca kontrakt oraz to, że jest ona datowana na dzień 14 grudnia 2007 roku, czyli już po zakończeniu procesu podłączania szkół, który zakończył się 26 października 2007 r.
Poniżej zostały zaprezentowane statystyki przygotowane na podstawie sprawozdania na temat efektów podłączenia szkół RF do sieci internetowej w oparciu o państwowy kontrakt nr 369 z 13 września 2006 roku.
Wspomniana wcześniej strategia podłączania, co widać na wykresie poniżej, polegała na podłączeniu w pierwszej kolejności szkół miejskich, gdzie nie ma problemu z przewodami telekomunikacyjnymi, a budynki szkolne skupione są na względnie małej przestrzeni. Dawało to czas na przygotowanie gruntu pod prace w terenie. Należy pamiętać, że terytorium rosyjskie nie jest w pełni „oplecione” przewodami telekomunikacyjnymi, stan ten osiągnie około roku 2015. Gdy rozpoczynano program około 12 tys. szkół nie posiadało łącza telefonicznego, dlatego też zdecydowano się na taki plan działania.
Skomplikowana i droga operacja, podłączania rosyjskich szkół do sieci internetowej zakończyła się pełnym sukcesem. Dnia 26 października 2007 roku wicepremier Dmitrij Miedwiediew ogłosił sukces. Operacja przebiegała sprawniej niż zakładano, już w sierpniu podłączonych zostało 95% szkół, koszt operacji wyniósł 2,5 mld rubli. Roczna opłata za utrzymanie sieci sięga około 1,1 mld rubli w skali całego kraju. Jest ona gwarantowana przez państwo w okresie dwóch lat od momentu podłączenia szkoły do globalnej sieci, następnie kosztami utrzymania połączeń zostaną obciążone budżety lokalne. Na uwagę zasługuje również fakt, że aż 70% modemów zamontowanych w szkołach jest produkcji rosyjskiej. Wszystkie szkoły uzyskały dostęp do internetu szerokopasmowego, choć tylko z prędkością 128 kb/s. Istnieje możliwość rozszerzenia do 512 kb/s, jednakże za przyspieszenie łącza szkoła płaci ze środków własnych.
Ciekawie przedstawia się również zastosowanie technologii podłączeniowych wykorzystanych w programie. Przede wszystkim zastosowano technologię xSDL, która jest szeroko rozpowszechnioną na świecie, gdyż umożliwia uzyskanie połączenie szerokopasmowego na zwykłych liniach telefonicznych.
Na drugim miejscu znalazła się, technologia VSAT przedstawiona na rys.1 Jest to technika wykorzystująca satelity telekomunikacyjne do nawiązania połączenia z serwerem umożliwiającym połączenie z internetem. Technologia ta wykorzystywana została przede wszystkim w szkołach wiejskich położonych na trudno dostępnych terenach.
Na marginesie znalazły się takie technologie jak: radiolinie – wykorzystywane przy połączeniach dystansowych oraz technologia WiMAX - stosowana przede wszystkim na terenach miejskich, gdyż jest to technologia wykorzystująca fale radiowe do przesyłu informacji. Zasięg WiMAX to około 50 km, lecz po uwzględnieniu przeszkód terenowych zasięg ten przeciętnie wynosi około 12 km (średnia Polska). Jest to technologia bardzo oszczędna, gdyż jeden punk dostępowy może obsłużyć kilka, a nawet kilkanaście szkół znajdujących się w jego zasięgu. Marginalną część szkół podłączono za pomocą łączy światłowodowych. Jest to technologia nietypowa dla podłączania pojedynczych odbiorców. Spowodowane jest to tym, że światłowód wymaga odpowiedniego ułożenia (np. promień skrętu musi być duży). Łącza światłowodowe osiągają prędkość do jednego Gb/s do Tb/s – a jak wiemy, szkolny internet ma prędkość 128 kb/s !
Dlatego też technologia ta została całkowicie zmarginalizowana przy podłączaniu szkół.
Rosjanie poradzili sobie z programem podłączania internetu do szkół bardzo dobrze. Użyto nowych technologii, które z jednej strony powinny zapewnić długoterminowe działanie bez awarii, a z drugiej strony uniemożliwić dalszy rozwój z przyczyn wygaśnięcia technologii. Dzięki programowi szkoły ulokowane z dala od dużych miast otrzymały możliwość interaktywnego kontaktu ze światem oraz z najnowszymi technologiami. Wraz z programem podłączania szkół były prowadzone różnego rodzaju kampanie mające na celu popularyzację internetu oraz pokazujące sposoby wykorzystania nowych możliwości. Jedną z takich form popularyzacji była możliwość zadania poprzez internet pytań znanym, popularnym osobistościom.1 Stale aktualnym pozostaje pytanie o wykorzystanie tych możliwości. Internet to wspaniałe narzędzie zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli, może ono jednak zostać wykorzystane niewłaściwie, bądź niewykorzystywane w ogóle.
Na podstawie danych o wielkości ruchu sieciowego wyrażonego w gigabajtach można określić, w jakim stopniu poszczególne okręgi federalne korzystają z internetu. Oczywiście dane te trzeba zestawić z danymi o ilości szkół w danym OF. Poniżej zostały zaprezentowane dane z ostatniego kwartału 2007 roku. Został on wybrany, gdyż w tym okresie praktycznie wszystkie szkoły były już podłączone do internetu. W statystykach tych nie uwzględniono ruchu generowanego przez 303 zakłady poprawcze oraz szkoły znajdujące się przy Bajkonurze. Ogólnie szkoły rosyjskie wygenerowały ruch sieciowy o wadze 77304055,75 MB.
Przytoczone dane są o tyle interesujące, że na ich podstawie można było, by się pokusić o stwierdzenie, że wykorzystanie internetu (mierzone za pomocą ilości ruchu sieciowego) nie idzie w parze z ilością szkół w danym okręgu. Niestety brak jest danych na temat wyszkolenia nauczycieli w konkretnych regionach. Na podstawie danych przedstawionych przez „Cnews analityka” a uzyskanych od Państwowego Funduszu Przygotowania Kadr (НАЦИОНАЛЬНЫЙ ФОНД ПОДГОТОВКИ КАДРОВ - НФПК) możemy określić, w jaki sposób uczniowie najchętniej wykorzystują internet. Niestety badanie zostało przeprowadzone w pierwszym kwartale 2007 roku, co oznacza, że szacowana ilość podłączonych szkół wynosiła 15878, jednakże wydaje się, że próba wykorzystana w badaniach była wystarczająca, by określić pewną średnią rosyjską.
Fakt, że wszystkie szkoły zostały podłączone do internetu i każda z nich posiada przynajmniej jedną salę komputerową. Jest niewątpliwe wielkim krokiem naprzód, zarówno w procesie nauczania, jak i kształtowania przyszłego społeczeństwa. Sieć internetowa z pewnością zawiera olbrzymią ilość wiedzy, lecz jak wskazuje w wywiadzie dla Cnews z dn. 10.10.2008 Władimir Kaszicin, szef oddziału priorytetowego nacjonalnego projektu „Oświata” ważniejsza od samego posiadania internetu jest umiejętność wykorzystania jego możliwości. Zdaniem Kaszicyna można to osiągnąć dzięki odpowiedniemu przygotowany kadry nauczycielskiej tak. by ta pokazywała jak wykorzystywać internet w zdobywaniu wiedzy oraz przez tworzenie specjalnych portali internetowych zawierających interaktywne materiały multimedialne, przygotowane do wykorzystania na lekcjach. Takie portale już istnieją w Rosji, są sponsorowane i tworzone z pieniędzy państwowych, ponieważ na razie brak inwestorów prywatnych zainteresowanych inwestycjami w tego typu przedsięwzięcia. Portale edukacyjne zostały przygotowane z myślą o wspomaganiu nowego typy edukacji - zawierają w sobie olbrzymią ilość materiałów, ogólnie dostępnych, możliwych do uruchomienia praktycznie na każdym komputerze wyposażonym w przeglądarkę internetową. Głównym celem tego typu projektów jest umożliwienie uczniom zdobywania dodatkowej wiedzy poza szkołą, rozszerzanie umiejętności i zainteresowań. Portale edukacyjne są również wsparciem dla nauczycieli. Zawierają gotowe zestawy materiałów do wykorzystania na lekcjach, pomagają w przygotowaniu zajęć.
Idea stworzenia portali edukacyjnych powstała wraz z projektem podniesienia rosyjskiego systemu edukacji na nowy wyższy poziom. Na podstawie otwartego przetargu firmy C1, Kiril i Mefondi, Nowyj Disk oraz wiele innych firm wraz z kilkoma uniwersytetami rozpoczęło pracę nad stworzeniem Elektronicznych Oświatowych Źródeł (Электронны Образовательные Ресурсы - ЭОР). Największym portalem powstałym w wyniku prac jest federalny portal Rosyjska Oświata (Российскoе Образование) znajdujący się pod adresem www.edu.ru Jest to jeden z największych portali, przeznaczony dla wszystkich ludzi związanych z oświatą od uczniów do studentów oraz od nauczycieli do dyrektorów szkół. Znaleźć tu można dokumenty związane ze standardami szkolnictwa, różnego rodzaju bazy danych, oprogramowanie, aktualne informacje o grantach, konkursach, katalog stron edukacyjnych. Ogólnie katalog zawiera 30000 linków i publikacji w 1100 kategoriach. Kolejnym potężnym źródłem wiedzy jest stworzony w latach 2005/06 portal Jedinoe Okno (Единое Окно) znajdujące się pod adresem http://window.edu.ru/
Znajdziemy tu wiele e-książek, materiałów metodycznych i około 11 000 różnego rodzaju materiałów edukacyjnych w formie wideo lub audio, oraz około 30 000 opisanych materiałów naukowych. Na uwagę zasługuje również serwis federalne centrum źródeł informatyczno-oświatowych (Федеральный центр информационных образовательных ресурсов) http://fcior.edu.ru/ Znajdziemy na nim również pokaźną liczbę różnego rodzaju materiałów (około 10 000) która dynamicznie rośnie. Istnieje jeszcze wiele innych stron, powyżej zostały wymienione tylko te największe.
Państwo postanowiło również wesprzeć nauczycieli, rozpoczęto prace nad specjalnym portalem internetowym, którego zadaniem będzie udzielenie pomocy nauczycielom przy przygotowywaniu zajęć lekcyjnych. Planowane jest w najbliższym czasie wprowadzenie na zasadzie internetowej usługi, systemu o nazwie „Konstruktor Trajektorii” (Конструктор траекторий). Jest to usługa mająca pozwolić nauczycielowi na zaplanowanie przy pomocy narzędzi znajdujących się w internecie indywidualnego toku nauczania dla ucznia lub uczniów. Usługa ta ma pomagać w dobrze odpowiednich dla danego ucznia elektronicznych materiałów i pomocy naukowych oraz konkretne ścieżki edukacyjne dostępne poprzez internet. Przy pomocy usługi możliwe będzie przygotowanie programów nauczania dla całych klas. Jeszcze innym projektem oświatowym niezwykle ciekawym i zaawansowanym technologicznie jest projekt wykorzystania maszyn wirtualnych dla przygotowania informatyków. Projekt zakłada stworzenie kompleksu szkolno – laboratoryjnego. Obecnie działają już 22 klastry serwerowe (docelowo ma być ich więcej) pozwalające na uruchomienie najbardziej zaawansowanych, zasobożernych programów, systemów operacyjnych, środowisk programistycznych w celu ich poznawania, używania, uczenia się. Wykorzystanie wirtualnych maszyn pozwoli każdemu na używanie najbardziej wymagających programów z poziomu dowolnego komputera (nawet bardzo słabego) , gdyż cały proces obliczeniowy odbywa się na udostępnionej poprzez internet wirtualnej maszynie umiejscowionej na klastrze.
EPILOG
Zgodnie z założeniami przyjętym w programie harmonogramem, w drugiej połowie 2008 roku finansowanie dostępu do internetu dla szkół spadło na budżety lokalne. Jak łatwo można było to przewidzieć, spowodowało to pierwsze komplikacje i dołączenia od internetu.
Już w październiku 2008 roku firma RTKomm.ru (РТКомм.ру) odcięła od internetu 82 szkoły Czuwaszji, Irkuckiej oblasti i okręgu Zabajkalskiego. Firma zapowiedziała jednocześnie, że lost taki może spotkać jeszcze 23,5 tys. szkół. Główną przyczyną, jaka spowodowała „odłączanie” był brak zainteresowania ze strony władz lokalnych. Zgodnie z programem pod dwóch latach od momentu podłączenia szkoły do internetu, ciężar opłat przechodził na barki władz lokalnych. Te jednak, jak twierdzi firma RTKomm.ru nie były zainteresowane przedłużeniem kontraktu. Przy całym zamieszaniu związanym ze sprawą „wyciągnięcia wtyczki” władze zachowały się w sposób dwojaki. Dmitrij Miedwiediew polecił ministrowi Oświaty i Nauki Andrejowi Fursenko (Андреем Фурсенко), by ten zajął się sprawą w taki sposób by żadan szkoła nie została bez internetu. Natomiast Ministerstwo Łączności i Masowej Komunikacji, postanowiło nie mieszać się do sytuacji, stwierdzając jedynie, że czas finansowania internetu przez władze centralne był ściśle określony
Jeżeli koniec roku 2008 uznać za zapowiedź problemów, to można powiedzieć, że w 2009 wszelkie pesymistyczne przewidywania się spełniły. W marcu zostały upublicznione wyniki wykorzystania transferu w szkołach. W porównaniu z paralelnym okresem roku 2008 ilość wykorzystanego transferu znacznie spadła. Według danych przytoczonych przez Cnews.ru w styczniu 2008 roku, szkoły wykorzystały 35 454 GB transferu. W styczniu 2009 roku ilość danych wyniosła jedynie 22 433 GB. Oczywiście spadek ten można tłumaczyć obyciem z internetem, jednak argument znudzenia wydaje się mało prawdopodobnym. Największy spadek wykorzystania transferu zanotowały szkoły okręgu Dalekowschodniego, Syberii oraz republiki Tuwa.
Zdaniem deputata Dymy FR Ili Ponomarewa (Илья Пономарев), problem spowodowany jest przejściem z finansowania centralnego na finansowanie z budżetów lokalnych. Ponadto uważa on, że obecnie władze lokalne zainteresowane są jak największymi oszczędnościami, dlatego też nakazały one dyrektorom szkół ograniczenie dostępu do internetu lub też zamknięcie sal komputerowych. Dlatego tez zdaniem I. Ponomarewa, państwo powinno powrócić do wcześniejszego modelu opłat za utrzymanie internetu w szkołach.
Oczywiście nie we wszystkich regionach Rosji spada wykorzystanie internetu w szkołach. Wyjątki stanowią takie regiony jak: Okręg Moskiwski, Okręg Nieniecki Autonomiczny, Republika Czuwaska, Republika Czeczeni. W tych regionach wykorzystanie transferu utrzymuje się na stałym poziomie lub nieznacznie rośnie
Praktycznie niemożliwym jest ustalenie, jaki procent z 675 tysięcy komputerów ulokowanych w szkołach posiada wyżej podane parametry bądź wyższe. Ministerstwo edukacji nie podaje takich danych, wypowiedzi polityków na ten temat są bardzo mgliste. Szczegółowe dane udało uzyskać się tylko od kilku podmiotów, jednakże to zbyt mała ilość danych, by można było powiedzieć, że to średnia rosyjska.
Gdy w 2007 roku 95% szkół zostało podłączonych do internetu, minister Leonid Rejman ogłosił sukces. Jednocześnie zaznaczył, że w połowie szkół sprzęt komputerowy jest przestarzały. Bardziej ścisłe dane pochodzą od różnych podmiotów Federacji Rosyjskiej. Z danych za 2006 rok można określić, że w republice Ałtaj 18% (220) komputerów to komputery przestarzałe, - są to jednostki starsze niż 5 lat. W kazaniu jest około 7000 komputerów (1 na 17 uczniów) z czego 2035 jest przestarzałych.
Szkic sytuacji pozwala na przyjrzenie się procesowi podłączania szkół do globalnej sieci. Dyspozycja N 176/85 rozpoczynająca program podłączania szkół do internetu została wydana dnia 30 czerwca 2006 roku. Jej oficjalny tytuł brzmi: „O organizacji podłączenia do sieci internet jednostek oświatowych, niemających takowego dostępu”. Przetarg na podłączenie szkół wygrała firma „РТКомм”. Firma ta stanęła przed prawdziwym wyzwaniem, w ciągu dwóch lat należało podłączyć do internetu 52 490 tys. szkół (choć tu Rosjanie nie są precyzyjni, np: Ministerstwo Sieci i Masowych Komunikacji podaje liczbę 52 752, a w załączniku nr 3 i 4 do kontraktu ilość szkół to 52 663 tys) z czego ponad 60% to szkoły wiejskie często znajdujące się w trudno dostępnych miejscach. Do tego należało zmierzyć się z problemem nieprzystosowania klas komputerowych (50% szkół) lub kompletnym brakiem komputerów (12% szkół). Dzięki programowi podłączenia do internetu nastąpił dynamiczny wzrost ilości nowych komputerów w szkołach z 15% do 25%. Program spowodował, że wszystkie szkoły mają dostęp od linii telefonicznych, takiego dostępu przed rozpoczęciem wdrażania programu nie posiadało 12 tys szkół (!) znaczna część z tych 12 tysięcy również nie posiadała dostępu do energii elektrycznej. Niestety brak ścisłych danych w tym zakresie. Oto fragmęt wypowiedzi Dmitrija Miedwiediewa, podsumowująca program podłączenia szkół.
Trudności były kolosalne - 60% ze wszystkich szkół w Rosji - to szkoły wiejskie. Oczywiście w wielu z nich nie było telefonu, zdarzały się również braki prądu. Wszystkie te problemy przyszło nam rozwiązywać. Na przykład w Tatarstanie połowa szkół (ponad 800) w momencie rozpoczęcia prac nad projektem nie miało telefonu.
Tak czy inaczej, plan został wytyczony, a kontrakt podpisany, należało zatem przygotować plan działania. W tym celu przygotowano szczegółową listę szkół do podłączenia, w 83 jednostkach administracyjnych Rosji. Całość szczegółowo opisują Załączniki nr 3 i 4 do Państwowego kontraktu na świadczenie usług dla państwowych potrzeb Nr 369 z 13 września 2006 roku.
Poniżej zostały zaprezentowane wykresy planowanych podłączeń na podstawie wyżej wymienionych załączników.
Jak widać na powyższych wykresach, ostatni kwartał 2006 roku cechował duży spokój oraz spokojny wzrost podłączeń. Tendencja ta odwróciła się diametralnie w roku 2007.
Jak już wspomniałem, w ilości szkół mających uzyskać dostęp do internetu panuje chaos, może nie jest on wszechogarniający, lecz dla usprawnienie analizy chciałbym się posłużyć statystyką przygotowaną przez firmę „РТКомм.РУ”. Za wyborem tej statystyki przemawia fakt, iż wykonała ją firma realizująca kontrakt oraz to, że jest ona datowana na dzień 14 grudnia 2007 roku, czyli już po zakończeniu procesu podłączania szkół, który zakończył się 26 października 2007 r.Poniżej zostały zaprezentowane statystyki przygotowane na podstawie sprawozdania na temat efektów podłączenia szkół RF do sieci internetowej w oparciu o państwowy kontrakt nr 369 z 13 września 2006 roku.
Wspomniana wcześniej strategia podłączania, co widać na wykresie poniżej, polegała na podłączeniu w pierwszej kolejności szkół miejskich, gdzie nie ma problemu z przewodami telekomunikacyjnymi, a budynki szkolne skupione są na względnie małej przestrzeni. Dawało to czas na przygotowanie gruntu pod prace w terenie. Należy pamiętać, że terytorium rosyjskie nie jest w pełni „oplecione” przewodami telekomunikacyjnymi, stan ten osiągnie około roku 2015. Gdy rozpoczynano program około 12 tys. szkół nie posiadało łącza telefonicznego, dlatego też zdecydowano się na taki plan działania.
Skomplikowana i droga operacja, podłączania rosyjskich szkół do sieci internetowej zakończyła się pełnym sukcesem. Dnia 26 października 2007 roku wicepremier Dmitrij Miedwiediew ogłosił sukces. Operacja przebiegała sprawniej niż zakładano, już w sierpniu podłączonych zostało 95% szkół, koszt operacji wyniósł 2,5 mld rubli. Roczna opłata za utrzymanie sieci sięga około 1,1 mld rubli w skali całego kraju. Jest ona gwarantowana przez państwo w okresie dwóch lat od momentu podłączenia szkoły do globalnej sieci, następnie kosztami utrzymania połączeń zostaną obciążone budżety lokalne. Na uwagę zasługuje również fakt, że aż 70% modemów zamontowanych w szkołach jest produkcji rosyjskiej. Wszystkie szkoły uzyskały dostęp do internetu szerokopasmowego, choć tylko z prędkością 128 kb/s. Istnieje możliwość rozszerzenia do 512 kb/s, jednakże za przyspieszenie łącza szkoła płaci ze środków własnych.Ciekawie przedstawia się również zastosowanie technologii podłączeniowych wykorzystanych w programie. Przede wszystkim zastosowano technologię xSDL, która jest szeroko rozpowszechnioną na świecie, gdyż umożliwia uzyskanie połączenie szerokopasmowego na zwykłych liniach telefonicznych.
Na drugim miejscu znalazła się, technologia VSAT przedstawiona na rys.1 Jest to technika wykorzystująca satelity telekomunikacyjne do nawiązania połączenia z serwerem umożliwiającym połączenie z internetem. Technologia ta wykorzystywana została przede wszystkim w szkołach wiejskich położonych na trudno dostępnych terenach.Na marginesie znalazły się takie technologie jak: radiolinie – wykorzystywane przy połączeniach dystansowych oraz technologia WiMAX - stosowana przede wszystkim na terenach miejskich, gdyż jest to technologia wykorzystująca fale radiowe do przesyłu informacji. Zasięg WiMAX to około 50 km, lecz po uwzględnieniu przeszkód terenowych zasięg ten przeciętnie wynosi około 12 km (średnia Polska). Jest to technologia bardzo oszczędna, gdyż jeden punk dostępowy może obsłużyć kilka, a nawet kilkanaście szkół znajdujących się w jego zasięgu. Marginalną część szkół podłączono za pomocą łączy światłowodowych. Jest to technologia nietypowa dla podłączania pojedynczych odbiorców. Spowodowane jest to tym, że światłowód wymaga odpowiedniego ułożenia (np. promień skrętu musi być duży). Łącza światłowodowe osiągają prędkość do jednego Gb/s do Tb/s – a jak wiemy, szkolny internet ma prędkość 128 kb/s !
Dlatego też technologia ta została całkowicie zmarginalizowana przy podłączaniu szkół.
Rosjanie poradzili sobie z programem podłączania internetu do szkół bardzo dobrze. Użyto nowych technologii, które z jednej strony powinny zapewnić długoterminowe działanie bez awarii, a z drugiej strony uniemożliwić dalszy rozwój z przyczyn wygaśnięcia technologii. Dzięki programowi szkoły ulokowane z dala od dużych miast otrzymały możliwość interaktywnego kontaktu ze światem oraz z najnowszymi technologiami. Wraz z programem podłączania szkół były prowadzone różnego rodzaju kampanie mające na celu popularyzację internetu oraz pokazujące sposoby wykorzystania nowych możliwości. Jedną z takich form popularyzacji była możliwość zadania poprzez internet pytań znanym, popularnym osobistościom.1 Stale aktualnym pozostaje pytanie o wykorzystanie tych możliwości. Internet to wspaniałe narzędzie zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli, może ono jednak zostać wykorzystane niewłaściwie, bądź niewykorzystywane w ogóle.
Na podstawie danych o wielkości ruchu sieciowego wyrażonego w gigabajtach można określić, w jakim stopniu poszczególne okręgi federalne korzystają z internetu. Oczywiście dane te trzeba zestawić z danymi o ilości szkół w danym OF. Poniżej zostały zaprezentowane dane z ostatniego kwartału 2007 roku. Został on wybrany, gdyż w tym okresie praktycznie wszystkie szkoły były już podłączone do internetu. W statystykach tych nie uwzględniono ruchu generowanego przez 303 zakłady poprawcze oraz szkoły znajdujące się przy Bajkonurze. Ogólnie szkoły rosyjskie wygenerowały ruch sieciowy o wadze 77304055,75 MB.
Przytoczone dane są o tyle interesujące, że na ich podstawie można było, by się pokusić o stwierdzenie, że wykorzystanie internetu (mierzone za pomocą ilości ruchu sieciowego) nie idzie w parze z ilością szkół w danym okręgu. Niestety brak jest danych na temat wyszkolenia nauczycieli w konkretnych regionach. Na podstawie danych przedstawionych przez „Cnews analityka” a uzyskanych od Państwowego Funduszu Przygotowania Kadr (НАЦИОНАЛЬНЫЙ ФОНД ПОДГОТОВКИ КАДРОВ - НФПК) możemy określić, w jaki sposób uczniowie najchętniej wykorzystują internet. Niestety badanie zostało przeprowadzone w pierwszym kwartale 2007 roku, co oznacza, że szacowana ilość podłączonych szkół wynosiła 15878, jednakże wydaje się, że próba wykorzystana w badaniach była wystarczająca, by określić pewną średnią rosyjską.
Fakt, że wszystkie szkoły zostały podłączone do internetu i każda z nich posiada przynajmniej jedną salę komputerową. Jest niewątpliwe wielkim krokiem naprzód, zarówno w procesie nauczania, jak i kształtowania przyszłego społeczeństwa. Sieć internetowa z pewnością zawiera olbrzymią ilość wiedzy, lecz jak wskazuje w wywiadzie dla Cnews z dn. 10.10.2008 Władimir Kaszicin, szef oddziału priorytetowego nacjonalnego projektu „Oświata” ważniejsza od samego posiadania internetu jest umiejętność wykorzystania jego możliwości. Zdaniem Kaszicyna można to osiągnąć dzięki odpowiedniemu przygotowany kadry nauczycielskiej tak. by ta pokazywała jak wykorzystywać internet w zdobywaniu wiedzy oraz przez tworzenie specjalnych portali internetowych zawierających interaktywne materiały multimedialne, przygotowane do wykorzystania na lekcjach. Takie portale już istnieją w Rosji, są sponsorowane i tworzone z pieniędzy państwowych, ponieważ na razie brak inwestorów prywatnych zainteresowanych inwestycjami w tego typu przedsięwzięcia. Portale edukacyjne zostały przygotowane z myślą o wspomaganiu nowego typy edukacji - zawierają w sobie olbrzymią ilość materiałów, ogólnie dostępnych, możliwych do uruchomienia praktycznie na każdym komputerze wyposażonym w przeglądarkę internetową. Głównym celem tego typu projektów jest umożliwienie uczniom zdobywania dodatkowej wiedzy poza szkołą, rozszerzanie umiejętności i zainteresowań. Portale edukacyjne są również wsparciem dla nauczycieli. Zawierają gotowe zestawy materiałów do wykorzystania na lekcjach, pomagają w przygotowaniu zajęć.
Idea stworzenia portali edukacyjnych powstała wraz z projektem podniesienia rosyjskiego systemu edukacji na nowy wyższy poziom. Na podstawie otwartego przetargu firmy C1, Kiril i Mefondi, Nowyj Disk oraz wiele innych firm wraz z kilkoma uniwersytetami rozpoczęło pracę nad stworzeniem Elektronicznych Oświatowych Źródeł (Электронны Образовательные Ресурсы - ЭОР). Największym portalem powstałym w wyniku prac jest federalny portal Rosyjska Oświata (Российскoе Образование) znajdujący się pod adresem www.edu.ru Jest to jeden z największych portali, przeznaczony dla wszystkich ludzi związanych z oświatą od uczniów do studentów oraz od nauczycieli do dyrektorów szkół. Znaleźć tu można dokumenty związane ze standardami szkolnictwa, różnego rodzaju bazy danych, oprogramowanie, aktualne informacje o grantach, konkursach, katalog stron edukacyjnych. Ogólnie katalog zawiera 30000 linków i publikacji w 1100 kategoriach. Kolejnym potężnym źródłem wiedzy jest stworzony w latach 2005/06 portal Jedinoe Okno (Единое Окно) znajdujące się pod adresem http://window.edu.ru/
Znajdziemy tu wiele e-książek, materiałów metodycznych i około 11 000 różnego rodzaju materiałów edukacyjnych w formie wideo lub audio, oraz około 30 000 opisanych materiałów naukowych. Na uwagę zasługuje również serwis federalne centrum źródeł informatyczno-oświatowych (Федеральный центр информационных образовательных ресурсов) http://fcior.edu.ru/ Znajdziemy na nim również pokaźną liczbę różnego rodzaju materiałów (około 10 000) która dynamicznie rośnie. Istnieje jeszcze wiele innych stron, powyżej zostały wymienione tylko te największe.
Państwo postanowiło również wesprzeć nauczycieli, rozpoczęto prace nad specjalnym portalem internetowym, którego zadaniem będzie udzielenie pomocy nauczycielom przy przygotowywaniu zajęć lekcyjnych. Planowane jest w najbliższym czasie wprowadzenie na zasadzie internetowej usługi, systemu o nazwie „Konstruktor Trajektorii” (Конструктор траекторий). Jest to usługa mająca pozwolić nauczycielowi na zaplanowanie przy pomocy narzędzi znajdujących się w internecie indywidualnego toku nauczania dla ucznia lub uczniów. Usługa ta ma pomagać w dobrze odpowiednich dla danego ucznia elektronicznych materiałów i pomocy naukowych oraz konkretne ścieżki edukacyjne dostępne poprzez internet. Przy pomocy usługi możliwe będzie przygotowanie programów nauczania dla całych klas. Jeszcze innym projektem oświatowym niezwykle ciekawym i zaawansowanym technologicznie jest projekt wykorzystania maszyn wirtualnych dla przygotowania informatyków. Projekt zakłada stworzenie kompleksu szkolno – laboratoryjnego. Obecnie działają już 22 klastry serwerowe (docelowo ma być ich więcej) pozwalające na uruchomienie najbardziej zaawansowanych, zasobożernych programów, systemów operacyjnych, środowisk programistycznych w celu ich poznawania, używania, uczenia się. Wykorzystanie wirtualnych maszyn pozwoli każdemu na używanie najbardziej wymagających programów z poziomu dowolnego komputera (nawet bardzo słabego) , gdyż cały proces obliczeniowy odbywa się na udostępnionej poprzez internet wirtualnej maszynie umiejscowionej na klastrze.
EPILOG
Zgodnie z założeniami przyjętym w programie harmonogramem, w drugiej połowie 2008 roku finansowanie dostępu do internetu dla szkół spadło na budżety lokalne. Jak łatwo można było to przewidzieć, spowodowało to pierwsze komplikacje i dołączenia od internetu.
Już w październiku 2008 roku firma RTKomm.ru (РТКомм.ру) odcięła od internetu 82 szkoły Czuwaszji, Irkuckiej oblasti i okręgu Zabajkalskiego. Firma zapowiedziała jednocześnie, że lost taki może spotkać jeszcze 23,5 tys. szkół. Główną przyczyną, jaka spowodowała „odłączanie” był brak zainteresowania ze strony władz lokalnych. Zgodnie z programem pod dwóch latach od momentu podłączenia szkoły do internetu, ciężar opłat przechodził na barki władz lokalnych. Te jednak, jak twierdzi firma RTKomm.ru nie były zainteresowane przedłużeniem kontraktu. Przy całym zamieszaniu związanym ze sprawą „wyciągnięcia wtyczki” władze zachowały się w sposób dwojaki. Dmitrij Miedwiediew polecił ministrowi Oświaty i Nauki Andrejowi Fursenko (Андреем Фурсенко), by ten zajął się sprawą w taki sposób by żadan szkoła nie została bez internetu. Natomiast Ministerstwo Łączności i Masowej Komunikacji, postanowiło nie mieszać się do sytuacji, stwierdzając jedynie, że czas finansowania internetu przez władze centralne był ściśle określony
Jeżeli koniec roku 2008 uznać za zapowiedź problemów, to można powiedzieć, że w 2009 wszelkie pesymistyczne przewidywania się spełniły. W marcu zostały upublicznione wyniki wykorzystania transferu w szkołach. W porównaniu z paralelnym okresem roku 2008 ilość wykorzystanego transferu znacznie spadła. Według danych przytoczonych przez Cnews.ru w styczniu 2008 roku, szkoły wykorzystały 35 454 GB transferu. W styczniu 2009 roku ilość danych wyniosła jedynie 22 433 GB. Oczywiście spadek ten można tłumaczyć obyciem z internetem, jednak argument znudzenia wydaje się mało prawdopodobnym. Największy spadek wykorzystania transferu zanotowały szkoły okręgu Dalekowschodniego, Syberii oraz republiki Tuwa.
Zdaniem deputata Dymy FR Ili Ponomarewa (Илья Пономарев), problem spowodowany jest przejściem z finansowania centralnego na finansowanie z budżetów lokalnych. Ponadto uważa on, że obecnie władze lokalne zainteresowane są jak największymi oszczędnościami, dlatego też nakazały one dyrektorom szkół ograniczenie dostępu do internetu lub też zamknięcie sal komputerowych. Dlatego tez zdaniem I. Ponomarewa, państwo powinno powrócić do wcześniejszego modelu opłat za utrzymanie internetu w szkołach.
Oczywiście nie we wszystkich regionach Rosji spada wykorzystanie internetu w szkołach. Wyjątki stanowią takie regiony jak: Okręg Moskiwski, Okręg Nieniecki Autonomiczny, Republika Czuwaska, Republika Czeczeni. W tych regionach wykorzystanie transferu utrzymuje się na stałym poziomie lub nieznacznie rośnie
Posty
No to czekam na dalsze wpisy
OdpowiedzUsuńkasia